Jaap van Praag was een seculier Joodse Nederlander. Decennia­lang was hij de prominentste figuur binnen het Nederlandse humanisme. Zijn eerste belangrijke boek, Modern humanisme, schreef hij tijdens de oorlog, terwijl hij ondergedoken zat voor de nazi’s.

Onder de afwas rijpte het idee om een Humanistisch Verbond op te richten. Kort na de oorlog kwam het daar ook echt van. Van Praag was ervan overtuigd dat het nationaalsocialisme de westerse beschaving niet zomaar had kunnen overrompelen. Omdat die beschaving al lang zijn bezielende idealen had verloren, waren mensen in crisistijd vatbaar geweest voor de verleidingen, sociale druk en bombastische retoriek van fascistische massa­bewegingen.

Beschaving

Van Praag noemde het fascisme ‘de onbetaalde rekening der westerse beschaving’. Onze beschaving schoot vooral tekort waar het de belangrijkste levensvraag betrof: waarvoor leven wij? De kernmissie van het Humanistisch Verbond, zo zei Van Praag, is de bevordering van geestelijke weerbaarheid of veerkracht. Daarmee stelde hij die belangrijkste levensvraag centraal; geestelijke veerkracht ontstaat namelijk vanuit ‘een innerlijk gevoel te weten waar je voor staat’ en ‘wat het leven voor je betekent’. Wie voldoende geestelijk weerbaar is, bezwijkt niet onder sociale druk, waait niet met alle verwachtingen mee en veert bij tegenslagen terug.

Dwingend

Wat is er nodig om een geestelijk weerbaar mens te worden? Om te beginnen is het handig om te herkennen welke verleidingen, verwachtingen en tegenkrachten onze veerkracht op de proef stellen. Tegenwoordig leggen consumentisme, prestatiedruk, lifestylestress en sociale media grote druk op mensen. Dat gebeurt vaak subtiel, maar is daarom niet minder dwingend. En de boodschap is duidelijk: als jij niet zelfstandig, gelukkig en succesvol bent, schiet je tekort. Vooral op sociale media wordt het succesvolle leven van anderen je continu ingewreven. Je menselijke kwetsbaarheid laten zien is not done. Onder druk van de huidige prestatiecultus jaagt menig twintiger en dertiger zichzelf een burn-out in. Je baas raadt je vervolgens een cursusje stressbestendigheid aan. Of een zelfhulpboek over individuele ‘coping’. Je kunt je afvragen: helpt dat echt? Of moet je juist kritischer worden ten aanzien van dit dominante ‘frame’?

Geestelijke veerkracht betekent allereerst dat je weerbaar bent tegenover dit soort dwingende aannames; tegen het idee dat je altijd maar succesvol en gelukkig moet zijn en dat je daar zelf verantwoordelijk voor bent. Voor het Humanistisch Verbond zag Van Praag daarom een kritische gewetensfunctie weggelegd: mensen van die frames bewust maken, prikkelen om vérder te denken en eigen waarden en een eigen, meer realistisch zelfbewustzijn te ontwikkelen.

Omdat je hier niet vroeg genoeg mee kunt beginnen, ontstond het humanistisch vormingsonderwijs op basisscholen. Daarnaast stichtte Van Praag het opleidingsinstituut voor humanistisch geestelijke verzorging (nu de Universiteit voor Humanistiek). Soms, bijvoorbeeld bij een burn-out of het verlies van een naaste, kun je immers behoefte hebben aan een professionele gesprekspartner die je helpt je eigen ervaringen, waarden en vragen te onderzoeken en onder woorden te brengen. Word je in zulke situaties als mens gezien en gehoord, dan kan dit onverwacht ‘vernieuwende krachten’ vrijmaken, volgens Van Praag.

Niets verwachten, alles hopen

Onder invloed van de buitenwereld praten we onszelf allerlei verwachtingen aan over het eigen leven. Hoe het er moet uitzien. Hoe het moet lopen. Geestelijke veerkracht zorgt ervoor dat we daar niet in verstrikt raken. Zij houdt ons ook realistisch. Let’s face it: wie zegt dat jouw verwachtingen altijd vervuld moeten worden? ‘De wereld is niet voor mensen gemaakt’, zei de Franse filosoof Sartre.

Deze uitspraak heeft Van Praag altijd erg getroffen. Een veerkrachtig optimisme klampt zich niet vast aan hooggespannen toekomstverwachtingen, laat staan aan carrièreplannen, succesverhalen of hoeveel online volgers je hebt. Het wordt eerder bezield door de wil om in een weerbarstige wereld te blijven staan en deze met menselijkheid te doordringen. Niemand kan voorzien wat er dan nog mogelijk is. Vandaar Van Praags woorden: ‘Niets verwachten, alles hopen. En aanpakken!’